Mô hình dưỡng lão bán trú: Trụ cột an sinh xã hội mới trong bối cảnh già hóa dân số

Tại Hội nghị quán triệt Nghị quyết Trung ương ngày 16/9, Tổng Bí thư Tô Lâm đã chỉ rõ những khoảng trống trong chăm sóc người cao tuổi, đặc biệt là tình trạng cô đơn khi con cháu bận rộn với công việc và học tập. "Mô hình trung tâm dưỡng lão ban ngày là hướng đi đúng, nhưng tiến độ triển khai còn chậm dù đã nhiều lần được đề cập", ông nhấn mạnh. Người đứng đầu Đảng kêu gọi các bộ ngành như Y tế, Nội vụ và Hội Người cao tuổi phối hợp chặt chẽ để đẩy mạnh triển khai, đồng thời khuyến khích khu vực tư nhân tham gia thành lập các trung tâm.
 

Tổng bí thư Tô Lâm gợi ý về trung tâm dưỡng lão ban ngày. (Ảnh: VTV1)

Theo ông Tô Lâm, các cơ sở này có thể tổ chức đưa đón bằng ôtô, tạo không gian cho người cao tuổi gặp gỡ bạn bè, đồng nghiệp cũ, tham gia sinh hoạt cộng đồng, thể thao, âm nhạc và văn hóa. "Đây là mô hình rất hay. Chăm sóc thiếu nhi quan trọng, nhưng người cao tuổi cũng cần được quan tâm, vì những giải pháp này góp phần kéo dài tuổi thọ, nâng cao chất lượng sống", Tổng Bí thư khẳng định.

Nhu cầu cấp thiết từ thực tế xã hội

Các chuyên gia đánh giá cao quan điểm này, coi mô hình bán trú là giải pháp phù hợp với truyền thống gia đình Việt Nam đang thay đổi. Tiến sĩ Trương Xuân Cừ, Phó Chủ tịch Trung ương Hội Người cao tuổi Việt Nam, cho biết nhu cầu chăm sóc người cao tuổi đang tăng vọt do xu hướng sống tự chủ, độc lập của các gia đình trẻ. Truyền thống "tứ đại đồng đường" dần mai một, khiến nhiều cụ ông, cụ bà ít khi sống chung với con cái.
 

Người cao tuổi tại Trung tâm Dưỡng lão Thị Nghè, TP HCM, tháng 2/2024. (Ảnh: Quỳnh Trần - Vnexpress)

Dẫn số liệu từ năm 2024, ông Cừ cho hay Việt Nam chỉ có hơn 300 trung tâm chăm sóc người cao tuổi, phục vụ khoảng 11.000 người. Trong khi đó, cuộc điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ cùng năm ghi nhận khoảng 14,2 triệu người từ 60 tuổi trở lên, dự báo tăng lên gần 18 triệu vào năm 2030. "Mô hình bán trú sẽ đỡ tốn kém hơn so với nội trú toàn thời gian, đồng thời thu hút nhiều người cao tuổi còn sức khỏe tự di chuyển", ông Cừ phân tích. Các trung tâm không chỉ duy trì thể trạng mà còn giúp họ "trẻ hóa cảm xúc" qua giao lưu, chia sẻ với bạn bè đồng lứa – điều mà con cháu khó mang lại.

Đại biểu Quốc hội Tạ Văn Hạ, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa - Xã hội, nhấn mạnh vấn đề dưỡng lão đang trở nên cấp bách khi xã hội phát triển khiến người trẻ dành ít thời gian hơn cho cha mẹ, ông bà. "Người cao tuổi đối mặt với cô đơn, thậm chí bạo hành tinh thần, dẫn đến trầm cảm. Họ thường có bệnh nền, sức khỏe sa sút, dễ nảy sinh cảm giác là gánh nặng cho gia đình", ông Hạ nói. Ông cũng chỉ ra rào cản văn hóa: nhiều gia đình vẫn coi việc gửi ông bà vào viện dưỡng lão là "bất hiếu". Do đó, mô hình bán trú giúp người cao tuổi tránh cảm giác phụ thuộc, đồng thời khuyến khích họ tham gia vui chơi, lao động nhẹ và giao lưu.

Bài học từ quốc tế và lộ trình triển khai

Giáo sư Giang Thanh Long, giảng viên cao cấp Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, đánh giá các chủ trương hiện nay đang tạo nền tảng cho sự thay đổi căn bản theo tiêu chí "3A": tiếp cận, chi trả (qua bảo hiểm y tế) và cung cấp dịch vụ phù hợp. Ông dẫn báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cho thấy cứ 6 người thì có một người cô đơn (16,7%), tỷ lệ ở nhóm cao tuổi lên đến 33,3% – một vấn đề y tế công cộng toàn cầu. Khảo sát quốc gia về người cao tuổi tại Việt Nam (VNAS) cũng xác nhận cô đơn làm tăng nguy cơ trầm cảm, đặc biệt ở phụ nữ, người rất cao tuổi và sống một mình.

"Về tâm lý, người cao tuổi thường mong gặp con cháu hơn là sống lâu dài ở viện dưỡng lão. Nhưng nhịp sống hiện đại đã kéo giãn khoảng cách thế hệ", ông Long nhận định. Để hiệu quả, cần lộ trình lâu dài, tùy chỉnh theo đặc thù văn hóa, sức khỏe và điều kiện gia đình.

Mô hình trung tâm dưỡng lão bán trú không phải là mới mẻ. Ở Anh và Mỹ, các "day centre" hay "adult day care" cung cấp hoạt động xã hội, bữa ăn, hỗ trợ y tế cơ bản và dịch vụ đưa đón, giúp giảm áp lực kinh tế cho gia đình và trì hoãn nhu cầu nội trú toàn thời gian. Singapore nổi bật với "senior activity centres" kết hợp thể dục, nghệ thuật và chăm sóc bệnh mãn tính nhẹ. Hà Lan thì có "ngôi làng nhân ái" Hogeweyk, nơi người mất trí nhớ sống như cư dân bình thường.

Để thúc đẩy tại Việt Nam, đại biểu Tạ Văn Hạ đề xuất địa phương tận dụng cơ sở vật chất dôi dư sau sáp nhập đơn vị hành chính để xây dựng thiết chế tại phường, xã. Ông kêu gọi Nhà nước ban hành quy hoạch tổng thể, cơ chế xã hội hóa để thu hút đầu tư từ tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước.
 

Phó chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa Xã hội Tạ Văn Hạ. (Ảnh: Hoàng Phong - Vnexpress)

Giáo sư Long bổ sung, cần chính sách rõ ràng về quỹ đất, thuế và điều kiện thành lập trung tâm, đa dạng dịch vụ từ miễn phí đến cao cấp. Ông lấy ví dụ Trung Quốc: Nhà nước quản lý giá cả và chất lượng, đấu thầu cho tư nhân với chế tài nghiêm ngặt. Tuy nhiên, ông cảnh báo mô hình phụ thuộc vào nhu cầu thực tế và cam kết ngân sách địa phương, tránh tình trạng nhiều trung tâm tư nhân thất bại do thiếu nhân sự hoặc đối tượng phù hợp.
 

Tiến sĩ Trương Xuân Cừ, Phó chủ tịch Trung ương Hội người cao tuổi Việt Nam. (Ảnh: Hoàng Phong - Vnexpress)

Với dân số cao tuổi dự báo tăng mạnh, việc biến mô hình dưỡng lão bán trú thành trụ cột an sinh không chỉ là nhu cầu cấp thiết mà còn là trách nhiệm xã hội. Như Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh, đây là chìa khóa để người cao tuổi không chỉ sống lâu mà sống khỏe, sống vui – góp phần xây dựng một xã hội nhân văn hơn.