Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Tứ Phủ, di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, là biểu tượng tâm linh và văn hóa đặc sắc của người Việt, gắn bó sâu sắc với đời sống cộng đồng. Trong bối cảnh hiện đại hóa và toàn cầu hóa, việc bảo tồn và phát huy giá trị của tín ngưỡng này đối mặt với nhiều thách thức. Viện Nghiên cứu Bảo tồn và Phát triển Văn hóa Đông Nam Á đã trở thành lực lượng tiên phong trong sứ mệnh gìn giữ và lan tỏa di sản quý báu này. Thông qua các hoạt động nghiên cứu, lưu trữ, tái hiện nghi lễ, giáo dục cộng đồng và giao lưu văn hóa khu vực, Viện không chỉ bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc mà còn đưa Tín ngưỡng thờ Mẫu ra thế giới, góp phần nâng cao vị thế của Việt Nam trong khu vực Đông Nam Á. Với tầm nhìn chiến lược và sự đổi mới sáng tạo, Viện đang biến tín ngưỡng này thành cầu nối giữa truyền thống và hiện đại, là động lực để văn hóa Việt Nam vươn mình trong kỷ nguyên mới, khẳng định vai trò của văn hóa như hành trang cho sự phát triển bền vững của dân tộc.
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Tứ Phủ – Di sản văn hóa phi vật thể của người Việt
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Tứ Phủ là một trong những biểu hiện đặc sắc của văn hóa tín ngưỡng Việt Nam, phản ánh sâu sắc đời sống tâm linh, văn hóa và xã hội của người Việt. Được hình thành từ hàng thế kỷ, tín ngưỡng này tôn thờ các vị thần Mẫu – biểu tượng của sức mạnh thiên nhiên và con người, bao gồm Mẫu Thượng Thiên (cai quản trời), Mẫu Thượng Ngàn (cai quản rừng núi), và Mẫu Thoải (cai quản sông nước). Các nghi lễ hầu đồng, hát văn, và các hình thức diễn xướng dân gian liên quan đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của cộng đồng, đặc biệt ở miền Bắc Việt Nam.
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Tứ Phủ bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ nữ thần cổ xưa của người Việt, gắn liền với văn hóa nông nghiệp lúa nước và sự tôn kính thiên nhiên. Từ thời kỳ sơ khai, người Việt đã thờ các vị thần Mẹ như biểu tượng của sự sinh sôi, bảo vệ và che chở. Qua thời gian, tín ngưỡng này phát triển, kết hợp với các yếu tố Đạo giáo, Phật giáo và tín ngưỡng dân gian, hình thành hệ thống Tam Phủ (Thiên, Địa, Thoải) và sau này mở rộng thành Tứ Phủ với sự bổ sung Mẫu Nhạc Phủ (cai quản âm nhạc và nghệ thuật). Các nghi lễ hầu đồng, hát văn đã trở thành phương thức giao tiếp tâm linh, thể hiện lòng biết ơn và cầu mong sự an lành. Từ thế kỷ XV, Tín ngưỡng thờ Mẫu được hệ thống hóa mạnh mẽ, đặc biệt tại các trung tâm linh thiêng như Phủ Dầy (Nam Định), và lan rộng khắp miền Bắc, trở thành di sản văn hóa cốt lõi của dân tộc.
Tín ngưỡng thờ Mẫu không chỉ là một thực hành tôn giáo mà còn là một không gian văn hóa, nơi kết nối cộng đồng, bảo tồn các giá trị truyền thống và thể hiện sự sáng tạo nghệ thuật qua âm nhạc, múa, và trang phục. Năm 2016, UNESCO đã công nhận Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ của người Việt là Di sản Văn hóa Phi vật thể của Nhân loại, khẳng định giá trị toàn cầu của di sản này. Tuy nhiên, trong bối cảnh toàn cầu hóa và hiện đại hóa, việc bảo tồn và phát huy giá trị của Tín ngưỡng thờ Mẫu đối mặt với nhiều thách thức, từ nguy cơ mai một các nghi thức truyền thống đến sự thiếu hụt thế hệ kế thừa. Trong bối cảnh này, Viện Nghiên cứu Bảo tồn và Phát triển Văn hóa Đông Nam Á (gọi tắt là Viện) đã đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ và lan tỏa giá trị của di sản văn hóa đặc biệt này.
Vai trò của Viện trong bảo tồn Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Tứ Phủ
Nghiên cứu và lưu trữ di sản văn hóa phi vật thể
Viện Nghiên cứu Bảo tồn và Phát triển Văn hóa Đông Nam Á đã thực hiện nhiều dự án nghiên cứu chuyên sâu về Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Tứ Phủ, tập trung vào việc sưu tầm, ghi chép và lưu trữ các nghi lễ, bài hát văn, và các hình thức diễn xướng liên quan. Các nhà khoa học và chuyên gia tại Viện đã phối hợp với các nghệ nhân, thanh đồng, và cộng đồng địa phương để xây dựng cơ sở dữ liệu toàn diện về tín ngưỡng này, bao gồm các tài liệu văn bản, hình ảnh, và âm thanh. Những nỗ lực này không chỉ giúp bảo tồn các giá trị cốt lõi của Tín ngưỡng thờ Mẫu mà còn cung cấp nguồn tư liệu quý giá cho các thế hệ tương lai.
