Người Cao Tuổi Việt Nam Giữa Khoảng Trống An Sinh Xã Hội

Ở viện dưỡng lão tại Lĩnh Nam, Hà Nội, bà Đinh Như Loan, 75 tuổi, quê Thái Bình, đang tận hưởng tuổi già một cách bình yên. Sau khi chồng mất, bà chọn sống tại đây thay vì ở cùng các con đã lập nghiệp ổn định. "Ở trong này, ngày ăn bốn bữa, đo huyết áp ba lần, thích thì đọc sách, xem TV. Tuổi già thế là mỹ mãn," bà Loan chia sẻ, trong lúc quan sát các cụ khác tắm nắng và tập vận động dưới sự hỗ trợ của điều dưỡng.
 

Cách đó hơn 40 km, tại Trung tâm Bảo trợ Xã hội Tổng hợp Hưng Yên, bà Nguyễn Thị Lan, 61 tuổi, tìm niềm vui qua chiếc radio cũ kỹ. Không chồng con, không lương hưu, bà từng sống lủi thủi trong căn nhà cấp bốn xuống cấp. Từ năm 2022, bà chuyển vào trung tâm, nơi có phòng ở khép kín và bữa ăn được mang tận nơi. "So với cảnh một mình ở quê, vào đây tôi thấy vui vẻ, an tâm hơn," bà Lan nói.
 

Bà Nguyễn Thị Lan, 61 tuổi (phải), nghe radio tại Trung tâm Bảo trợ xã hội Tổng hợp Hưng Yên cuối tháng 9/2025. (Ảnh: Thanh Nga)

Hai câu chuyện đại diện cho hai thực tế khác biệt: một bên là lựa chọn tự nguyện, bên kia là may mắn được nương náu. Tuy nhiên, theo Tổng cục Thống kê, Việt Nam đã bước vào giai đoạn già hóa từ năm 2011, khi tỷ lệ NCT trên 60 tuổi vượt 10%. Dự báo đến năm 2036, con số này sẽ đạt 20% – tốc độ nhanh hơn bất kỳ quốc gia nào trong khu vực.

Hiện nay, cả nước chỉ có 218 cơ sở chăm sóc NCT, bao gồm 79 trung tâm bảo trợ xã hội công lập và 134 viện dưỡng lão tư nhân, phục vụ khoảng 15.000 người. Mạng lưới y tế chuyên biệt cũng còn non trẻ, với ba bệnh viện lão khoa, 14 khoa lão tại bệnh viện trung ương và 48 khoa tại tuyến tỉnh. Ông Tô Đức, Cục trưởng Cục Bảo trợ Xã hội (Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội), nhấn mạnh: "Với 2,6 triệu NCT từ 80 tuổi trở lên, tuổi thọ trung bình 74,7 nhưng số năm sống khỏe chỉ 65,4, nhu cầu chăm sóc rất lớn. Nhưng cơ sở chủ yếu tập trung ở đô thị, bỏ qua nông thôn và miền núi."
 

Nhân viên điều dưỡng massage cho cụ bà tại phòng phục hồi chức năng, viện dưỡng lão ở Thanh Oai, Hà Nội cuối tháng 10/2025. (Ảnh: Phan Dương)

Thách Thức Từ Hệ Thống Công Lập

Tại Trung tâm Bảo trợ Xã hội Tổng hợp Hưng Yên, danh sách chờ thường xuyên lên đến 50 người. Ông Bùi Kim Thắng, Phó giám đốc, cho biết chỉ tiếp nhận NCT thuộc hộ nghèo, không người phụng dưỡng và mất khả năng sống độc lập. Cơ sở vật chất cũ kỹ càng làm tình hình thêm phức tạp: hai dãy nhà cấp bốn xuống cấp, mùa mưa phải di tản tạm thời. "Năm ngoái bão lớn, chúng tôi phải dùng bạt che tạm," ông Thắng kể.
 

Người cao tuổi, người neo đơn, khuyết tật tại Trung tâm Bảo trợ xã hội Tổng hợp tỉnh Hưng Yên tháng 9/2025. Trong ảnh, các cụ sống tạm trong những căn phòng dùng bạt che cửa. (Ảnh: Thanh Nga)

Nhiều NCT ở nông thôn như bà Nguyễn Thị Nhâm, 80 tuổi, ngoại ô TP Hưng Yên, mong mỏi một chỗ nương thân nhưng vướng quy định. Không lương hưu, bà sẵn sàng đóng phí 1-2 triệu đồng/tháng, nhưng trung tâm chỉ ưu tiên hộ nghèo. Bà Nhâm từng ngã bong gân, nằm một chỗ ba tuần trước khi hàng xóm phát hiện. "Tôi chỉ mong vào trung tâm để đỡ cô quạnh," bà nói.

Dưỡng Lão Tư Nhân Lấp Khoảng Trống

Khi hệ thống công lập quá tải, khu vực tư nhân dần lấp đầy khoảng trống. Năm 2000, ông Nguyễn Tuấn Ngọc, lúc đó là trợ lý giám đốc Bệnh viện Thanh Nhàn, thành lập Thiên Đức – viện dưỡng lão tư nhân đầu tiên tại Việt Nam. Ý tưởng ban đầu vấp phải phản đối từ gia đình và xã hội: "Ai cũng bảo làm ngành bất hiếu," ông Ngọc nhớ lại.

Những năm đầu, Thiên Đức gần như không có khách, phải mời ở miễn phí và mất 10 năm mới có giấy phép đầy đủ. Đến nay, hệ thống có sáu cơ sở tại Hà Nội và Vũng Tàu, chăm sóc hơn 500 NCT. Các cơ sở khác như Phù Đổng (2007), Tuyết Thái (2010), Diên Hồng (2014) tại Hà Nội, và Bình Mỹ (2014), Tâm An (2019) tại TP HCM cũng phát triển mạnh. Diên Hồng hiện có 10 cơ sở miền Bắc, phục vụ 700 người với dịch vụ nội trú, bán trú và tại nhà.

Giá dịch vụ dao động từ 8-30 triệu đồng/tháng, thậm chí 50 triệu đồng ở phân khúc cao cấp. Thị trường bắt đầu thu hút nhà đầu tư nước ngoài. Ông Ngọc nhận định: "Xã hội đã thay đổi, coi dưỡng lão là dịch vụ tất yếu, không còn là bất hiếu."

Tuy nhiên, thách thức vẫn tồn tại: thiếu đất đai ổn định (chiếm 40% chi phí), hành lang pháp lý mơ hồ giữa chăm sóc y tế và xã hội, và nhân lực thiếu hụt. Công việc đòi hỏi kiên nhẫn nhưng lương thấp, nhiều người bỏ nghề hoặc ra nước ngoài.

Hướng Tới 'Nền Kinh Tế Bạc'

Chính phủ đã phê duyệt Quyết định 966, yêu cầu mỗi tỉnh có ít nhất một cơ sở chăm sóc NCT đến năm 2030. Hưng Yên dự kiến đầu tư 57 tỷ đồng để nâng cấp, thêm 120 chỗ. Ông Thắng đề xuất hoàn thiện pháp lý để tiếp nhận người tự nguyện đóng phí và cải thiện đãi ngộ nhân viên.

Các chuyên gia từ Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc (UNFPA) khuyến nghị xây dựng hệ thống chăm sóc dài hạn (LTC) toàn diện, lấy cảm hứng từ Đức, Nhật Bản và Thái Lan – nơi tích hợp LTC vào bảo hiểm y tế. "NCT không phải gánh nặng mà là nguồn lực," ông Tô Đức nhấn mạnh, hướng tới "nền kinh tế bạc" – bao gồm sản xuất, dịch vụ gắn với NCT.

Ở Thụy Điển và Nhật Bản, nghề chăm sóc được chuẩn hóa với đào tạo và phúc lợi rõ ràng, biến gánh nặng thành cơ hội kinh tế. UNFPA gợi ý Việt Nam áp dụng tương tự để thúc đẩy việc làm và tăng trưởng.

Nhu Cầu Từ Thực Tế

Ông Đinh Xuân Linh, 68 tuổi, Hà Nội, từng từ chối điều trị khi nhập viện vì viêm bàng quang, tiểu đường và trầm cảm. Gia đình quyết định gửi ông vào viện dưỡng lão tại Minh Khai với chi phí 16 triệu đồng/tháng. "Bố tôi hồi phục nhanh, tự ăn uống và tỉnh táo hơn," con gái ông, chị Hạnh, kể. Chị đề xuất: "Mỗi phường nên có dưỡng lão, tận dụng trụ sở cũ để NCT gần gũi với gia đình."

Giữa xã hội già hóa nhanh chóng, mong muốn một hệ thống chăm sóc chu đáo đang trở thành nhu cầu cấp thiết của nhiều gia đình Việt Nam. Nếu không hành động kịp thời, khoảng trống an sinh sẽ ngày càng rộng lớn hơn.